Unha copla para abrir xanelas: regueifa e transformación política

En que situación se atopa a regueifa no país? Sara P. Marchena desenvolve neste artigo a defensa deste recurso expresivo como unha ferramenta de transformación política, tanto dentro como fóra do sistema educativo, considerando en particular o cambio que experimentou coas improvisadoras feministas.

Kaixo Maialen: zer moduz? 

Oroimena daukat zugan, 

presente zauzkadalako 

nere mendi abenturan. 

Zorionean gabiltza 

mendiarekin loturan; 

badakizu, beti gisa, 

nahi ta ezinaren mugan

Lujanbio, Maialen. Donostia Txapelketa, 2001

No ano 2001 Maialen Lujanbio foi subcampioa do campionato nacional de bertso. No 2005, finalista cun terceiro posto. No 2009, a primeira muller en gañar a txapela no xa mencionado campionato da improvisación oral de Euskal Herria. Maialen non é un caso illado na improvisación vasca: moi probábelmente, no certame nacional  que terá lugar en decembro do 2022, Saioa Alkaiza será a representante de Nafarroa e Nerea Ibarzabal a de Bizkaia, tras lideraren no 2021 os certames de cadansúa zona. 

Esta cronoloxía resulta fundamental se queremos establecer unha comparativa que poida responder a seguinte pregunta: o que acontece, ou aconteceu, coa regueifa e coa improvisación na Galiza? A revitalización da arte da improvisación oral propia do norte da provincia da Coruña é unha sorte de milagre no que participan múltiples actores, case ningunha actriz, e na que o prezo a pagar por unha segunda vida para a regueifa pasa por un pacto polo inmobilismo, polo mantemento da tradición, a métrica e a temática. E, sobre todo, por unha continuidade ideolóxica. 

Casamentos, tabernas e camaríns, como se adoitan chamar os pequenos palcos onde actuaban os regueifeiros na comarca de Bergantiños. Por estes tres escenarios, case estadías, vai pasando a regueifa ao longo da súa historia recente e coñecida. É no último, nos camaríns, onde atopa o seu momento máis crítico e, simultaneamente, máis épico: cando se falaba de que só sete homes mantiñan unha tradición que ía morrer canda eles. Tamén neste momento é desde onde comeza un proceso de recuperación que construirá o espazo e consolidará o seguinte paso: as escolas e o sistema educativo. A finais dos anos 90 e durante a primeira década do século XXI, a regueifa entra nos centros de ensino e semella que comeza a sementar novos camiños. De feito, a regueifa feminista nace nas escolas e é aquí onde comeza a cuestionarse a reprodución de roles de xénero dentro da improvisación. No traballo «O subsistema da regueifa na cultura galega atual. Estrutura, instituiçons, agentes e repertórios antagonistas» (Naia, 2019), unha das poucas investigacións que se ocupa da regueifa con perspectiva crítica, fálase dela como unha parte do sistema literario galego, é dicir como un subsistema deste. Ao mesmo tempo este subsistema da regueifa contería outros microcampos que o autor denomina como «microcampos ativistas», onde o que domina é a chamada regueifa antagonista. Este concepto de antagonista tamén aparece explicado no estudo de Naia como a «ideia de confrontaçom com as pautas e valores hegemónicos, culturais e económicos […] acompanhando processos de contestaçom social e criando redes (de gestom, produçom e distribuiçom) à margem do mercado do capitalismo, ou que o questionem, sendo capazes de desestabilizar os campos culturais e de poder». Así pois, a regueifa feminista, insírese directamente neste ámbito de regueifa antagonista, xa que aparece fronte á masculinidade hexemónica propia da regueifa tradicional que se manifesta nas letras das propias coplas. Mais tamén na corporalidade e na xestualidade, e, especialmente, no ton e forza das voces, dando lugar a un espectáculo onde a retranca e o humor perden forza fronte ao espectáculo do berro máis alto. Desde o ámbito tradicional, cambiar estes elementos, procurar outra forma de facer humor, cuestionar os mecanismos opresivos presentes na regueifa asúmese como un ataque á tradición e á regueifa verdadeira. Mesmo como un acto contra a liberdade de expresión. 

Así, mentres a regueifa se estaba a traballar nas escolas desde unha nova óptica, en outono do 2020 ábrese, de xeito abondo inesperado, unha xanela de posíbel visibilidade para esa «arma de construción masiva». O programa de maior audiencia da CRTVG, o Luar, organizou un concurso de regueifa segundo o modelo doutros certames centrados na música tradicional. Neste contexto entra en xogo unha idea chave desenvolvida en varias obras da filósofa Marina Garcés: o político non é unha dimensión estrutural da sociedade, senón un acontecemento excepcional e descontinuo. Para a regueifa feminista, a que entende que cómpre cargar as rimas de significado para que o acto de improvisar teña un sentido completo, sermos chamadas para estar neste espazo «dos outros» significou o momento oportuno para aliñar as propias forzas con outras loitas. En pleno directo, unha das regueifeiras cantou que «quedara boa noite pra’ Defender a Galega», aludindo ao movemento reivindicativo das traballadoras e traballadores da cadea pública, ao cal a outra respondeu que «na TVG falta calidade informativa e sobra manipulación». Despois as coplas continúan por outros camiños e o espazo pecha con normalidade. Porén, ese brevísimo intercambio de coplas de oito versos de oito sílabas, converteuse nun fenómeno viral por obra e graza dunha desafortunada chamada do produtor do programa, que definiu a regueifa como «unha tradición humorística e, polo tanto, non política ». Deste xeito, no Luar e tamén en xeral, a regueifa como acto político maniféstase, por unha banda, na aposta excepcional pola toma dun espazo hexemónico para colocar unha mensaxe explicitamente prohibida; e, pola outra, na descontinuidade creada ao rachar co silencio que se tece ao redor da manipulación e da coacción «deses outros» que entenden que a regueifa debe ficar dentro da casula da inocuidade.

En relación aos posíbeis contidos da regueifa, Naia destaca as «práticas e repertórios próprios da tradiçom cultural galega, desativados ou neutralizados politicamente em décadas passadas». O acontecemento do Luar puxo de manifesto que existe un sector interesado en eliminar o feito político como parte da regueifa e abriu unha fenda entre dúas formas, non só de entender a improvisación galega, senón tamén das posibilidades políticas do acto improvisado. Hai un sector que fala e outro que cala: o dos vellos mestres de Bergantiños e unha serie de regueifeiros encumados e recoñecidos polas institucións. Estes representan unha regueifa tradicional reservada a uns poucos que nacen co don da rima, que mantén os seus límites dentro do establecido e que non fai máis que mirar a outro lado evitando así enfrontar un compromiso necesario e seguramente pouco lucrativo.  Unha parte tende a man e fai ponte cara unha forma de botar coplas diferente e afastada do servilismo e o clientelismo e outra parte decide, simplemente, gardar silencio. Curiosamente só unha das opcións é cualificada de política, porque só é político aquilo que se enuncia e non, aparentemente,  o silencio cómplice. Só fai política quen coloca a copla para dar voz a outras.

O cuadrilátero conformado polos catro vértices nomeados até o momento (regueifa, feminismo, educación e política) pode non ser tal elemento xeométrico, xa que a forma de relacionar uns elementos con outros depende da posición desde onde queiramos asentar e mover tanto as bases, como os obxectivos da práctica improvisadora. No entanto, os catro elementos poden levarnos de volta cara a pregunta que abría estas liñas: o que acontece, ou aconteceu, coa regueifa e coa improvisación na Galiza? Regueifa e bertso son formas de improvisar tradicionais que se afastan, principalmente, en cuestións métricas e, sobre todo, na finalidade do canto en si mesmo: o obxectivo do bertso é poético e podería resumirse na fermosa carta coa que Maialen foi subcampioa no 2001, na que se relata os últimos momentos dun montañeiro. Tamén, no canto de Saioa, dez anos despois, pola oficialidade do éuscaro e en prol da diversidade sexual. Porén a idea da improvisación galega ten os piares postos no humor e na retranca, en desafiar e facer rir no momento concreto no que se desenvolve o espectáculo. Será máis sinxelo dar liberdade ao acto poético que ao humor libre? O que si semella claro, é que en dous puntos do mapa, con contextos socio-históricos ben diferentes, a potencialidade do acto improvisado e a forza dos versos que aparecen e desaparecen no mesmo intre no que se enuncian, non soubo aproveitarse da mesma maneira. Quizais deberiamos tomarnos máis en serio o noso propio riso e lembrar que, como din os Ezetaerre na súa Viaxe sideral á Audiencia Nacional (Aspiracións mínimas e urxentes, 2017): o humor é a alegría do pobo desposuído.

Ola Maialen: que tal vai?  

Non, non te teño olvidada,  

lévote sempre presente  

nesta aventura arriscada. 

Todo vai ben de momento,  

mais lembro en cada pegada 

que entre a gloria e a derrota 

a liña éche delgada

(Tradución libre realizada por Ainhoa Aramburu dos versos de Lujanbio, 2001)

Efectivamente, a liña entre vencer ou perder é moi fina e moitas veces saber se os acontecementos están dun lado ou do outro depende máis do tempo e da perspectiva que do resultado inmediato do acto en si. Mais a aventura, e esta «revoluçom que vai ser regueifada» como dixo Xián Naia nun artigo publicado no Nós Diario en abril do 2020, está nas aulas e está na rúa, na definición dun día a día diferente, dunha cotiandade e unha educación que non castigue á palabra. E, non, non esquecemos que non tan lonxe de nós están Maialen Lujanbio, Saioa Alkaiza ou Nerea Ibarzabal; mais sobre todo non esquecemos que aquí mesmo, sen ter que ir buscar fóra, temos poetas, músicas e artistas que están dispostas a que as súas creacións, duradeiras ou efémeras, sexan a potencia necesaria para avanzar. Na viaxe atopamos tamén a todas as mestras e a toda a rapazada que desde un contexto tan pechado como é a aula, abren xanelas para mudalo todo. Como di o bertso, como dirá a copla: témolas sempre presentes na arriscada viaxe que vai marcando o camiño cara a regueifa que queremos.