Sempre máis: imaxinarios gráficos de resistencia para a loita socioambiental

Nos exercícios de resistência política emerge a criatividade colectiva. Este artigo propõe contar uma história das lutas socioambientais na Galiza através dos imaginários gráficos que as acompanharam até o dia de hoje.

O pasado mes de decembro chegaron os pellets a Galiza e, como nun flashback macabro, tiveron lugar unha serie de acontecementos a modo de déjà vu: manipulación mediática, incompetencia política, patróns exaltados e navieiras estranxeiras perante unha chea de voluntarios e voluntarias armados con elementos das súas cociñas. Non é que a historia se repita; é, máis ben, que a historia é a mesma. Ou si se repite, mais nun sentido deleuziano: como unha elevación da primeira vez á enésima potencia (Gilles Deleuze, Différence et Répétition, 1968). «Outra máis?», pregúntanse algúns. «Cantas máis?», berran as outras.

Cos pellets non só chegou unha nova palabra ao noso vocabulario —que completa as recollidas no Glosario Nunca Máis—, senón que tamén abrollan imaxes, xestos e afectos que percorren redes e axudan a reactivar a lembranza. Ao tempo que as limpadoras populares chegaban ás praias con escoadores, cubos, vasoiras e luvas, aparecían en Internet todo tipo de viñetas, ilustracións e memes. Habituais de xornal como Luis Davila, Xosé Lois ou Kiko da Silva publicaron cadansúas aportacións. A serea de Leandro Lamas, que cospe bolas brancas como no peor día de malestar estomacal, transformouse no símbolo do «Nunca Máis (outra vez)». A reimaxinación política da catástrofe tomou o escudo —trocando o lema por: «o que non mata, enghorda»— e actualizou as caras dos responsábeis: o presidente da Xunta de Galicia e o Conselleiro do Mar apareceron desta vez en decenas de posts retranqueiros. Desta forma, Galiza recolleu a bandeira de Xosé María Torné, que seguía na memoria colectiva, para volvela colocar ao carón do mar.

O «Nunca Máis» ouvírase no 1992 da boca das mariscadoras coruñesas que levaban o paso firme nas manifestacións polo afundimento do Aegean Sea na Coruña. Daquela xa habitaban na cabeza dos galegos e galegas centos de imaxes de resistencia que acompañaran as loitas polas múltiples mareas negras acontecidas antes dos anos noventa, sen saber que o Prestige reafirmaría a capacidade creadora da comunidade. Neste sentido, a profusa actividade do colectivo Burla Negra —nos anos do movemento Nunca Máis— só foi posíbel grazas á aprendizaxe ininterrompida feita en exercicios creativos de resistencia. No noso imaxinario non facemos conta do número de derrotas continuadas perante políticas capitalistas, senón da continua experimentación do popular na busca de ferramentas de contestación. Vimos isto na mostra da Asociación Unha Gran Burla Negra, Sempre máis. Arte, ecoloxía e protesta na Galiza do Prestige, que foi acollida ao longo de 2023 —primeiro polo Auditorio de Galicia en Santiago de Compostela e despois polo Pazo da Cultura de Pontevedra— con curadoría de Germán Labrador. Como un atlas visual da protesta galega, as paredes brancas do espazo expositivo foron tomadas por cartaces, pinturas, pancartas, fotografías, máscaras, monicreques, maletas e até paraugas.  

Esta é unha das historias que podemos construír aquí: a das loitas colectivas artelladas ao redor das imaxes que producen. Unha historia que está protagonizada por milleiros de mans que toman papeis, rotuladores, lapis, cartolinas e tesoiras, que buscan impresoras onde non as hai e que recoñecen nos obxectos cotiáns novas utilidades. Unha historia sobre a arte gráfica na Galiza, que viaxou da man de todo levantamento popular. É daquela unha historia que retira o foco dos que quixeron ser sempre os protagonistas deste país, os gorecidos ao quente do capital. É, en definitiva, unha historia sobre a forza dos débiles – como describiu Amador Fernández-Savater en La fuerza de los débiles (2021) – e, como tal, sérvese das ferramentas que lle son propias: a visualidade, a disidencia, o humor, a apropiación, a resignificación. 

Desta forma, podemos dicir que os espazos que permiten os cartaces, os panfletos, os fanzines e as revistas son unha sorte de zonas temporalmente autónomas (Hakim Bey, T.A.Z.: The Temporary Autonomous Zone, 1991), unha illa fóra de mapa onde hai posibilidades de debate libre e comunicación fluída alén das violencias e coercións do Estado codificador. O anonimato e a colectividade permiten vertebrar movementos contestatarios sen asumir o risco individual de ser exposto á represión. James Scott definía esta cuestión ao falar da dominación: cada ámbito de resistencia declarada vén acompañada dunha irmá xemelga infrapolítica, co mesmo fin, pero de baixo perfil (Domination and the Arts of Resistance, 1990). Mais este baixo perfil, a forza dos débiles, non é inocuo: a dominación sempre vai da man da apropiación, polo que é preciso argallar estratexias para minimizala. A infrapolítica é a rebeldía do día a día, a supervivencia perante a apropiación simbólica, e por iso tamén podemos falar dela en termos de resistencia cultural (Stephen Duncombe, Cultural Resistance Reader, 2002).

Desde este cadro crítico podemos entender, por exemplo, o acontecido nas Encrobas en 1977, cando Unión Fenosa, a través da filial Lignitos de Meirama, recorreu á expropiación forzosa da aldea situada en Cerceda. A veciñanza alzouse para evitar que os representantes legais puxeran os pés nas súas terras. Nas revistas apareceron viñetas como a de Siro, neste caso para o número 13 de Teima, na que recreaba as fotografías dos labregos e labregas enfrontándose á garda civil:

–

Na actualidade, unha mina e unha central térmica abandonadas ocupan o territorio. As casas xa non existen, mais a lembranza continúa a pasar por nós. A caricatura do empresario, que fala en español e viste de traxe, sobrevive no imaxinario desde Castelao: en face da gravata e a americana, a boina e a chaqueta. Os movementos sociais dos anos sesenta e setenta non deixaron de ollar para aquel que narrou a guerra e morreu no exilio; era un xeito de demostrar que a ditadura non podía arrebatar as imaxes, que as imaxes son portadoras da cultura propia e de todas as historias que sucederon e non se podían contar.

A forza visual percorre as loitas, e da iconografía de clase de Castelao beben debuxantes como Xaquín Marín, que puxo os seus lapis reiteradas veces para falar contra a autopista do Atlántico, as verteduras ou as mareas negras. A AP-9 foi construída e os barcos seguen a botar residuos nas nosas rías, mais os exercicios de resistencia continúan no día a día. Nos mesmos anos en que os veciños das Encrobas tiveron que marchar, os de Xove conseguiron parar o proxecto da central nuclear, que derivaba dos Plans Enerxéticos franquistas: dúas grandes marchas entre Viveiro e Xove, en abril de 1977 e en maio de 1979, deron pé a diferentes formas de protesta cultural. Foron habituais os festivais, as proxeccións, os desfiles e as queimas de maquetas —recordemos que na Galiza existe o entroido, outro modo de resistencia creativa. Daquela, Pepe Barro debuxaba espiñas de peixes e caveiras de vaca para os carteis de Comisións Labregas, que se converteron en iconas da protesta antinuclear. 

As mesmas espiñas agroman nas campañas da Asociación Pola Defensa da Ría, que desde 1987 denuncia o continuo desgaste ecolóxico da ría de Pontevedra pola instalación en 1963 do complexo industrial de ENCE-ELNOSA. As decenas de cartaces e folletos son acompañadas a miúdo por accións colectivas, que van dende relatorios, manifestacións e concentracións, até estratexias case publicitarias. No Nadal de 2001 decidiron embotellar auga da vertedura da fábrica e etiquetala como «EsENCE da Ría», para presentala como un novo perfume diante de Caixa Galicia —accionista maioritaria da empresa naqueles anos.

Así, as imaxes viaxan e permean o papel sobre as rúas. A creación gráfica é reactivada no levantamento popular. Os peixes, asasinados primeiro pola contaminación nuclear e despois polos verquidos das fábricas, fixéronse plastífagos na manifestación contra os pellets, no domingo 21 de xaneiro. Centos de paraugas, coma en decembro de 2002, tomaron o Obradoiro: en Santiago de Compostela é doado converter a choiva en performance.

Neste punto é que podemos erixir unha historia da loita socioambiental na Galiza a través da súa gráfica, creando imaxinarios ligados á resistencia. Estes imaxinarios son actualizados cada día: un exemplo está nas ilustracións de Iria Ribadomar, que toma o lado das mariscadoras, desde unha ollada feminista, e levanta luvas de cores para que volvan a presidir a manifestación, a gritaren «Nunca máis». Mais perante as mareas brancas dos microplásticos, a Asociación Unha Gran Burla Negra lembra as mareas brancas de voluntarias que recollían chapapote. En face do «outra máis», afirman que sempre máis; que sempre máis resistencia cultural, que sempre máis creatividade popular.