Que partidismo precisamos para sair da derrota? Os límites dos modelos militantes imperantes na Galiza.

Este artigo do Jorge Seijo contribui paro debate sobre os modelos de militância na Galiza através duma abordagem partidista em oposição às apostas fronte-populistas e movimentistas que dominam a situação atual

Recentemente abriuse un debate político neste espazo en torno aos modelos de militancia. Iniciouno un artigo de Ximena González, ao que lle seguiu unha defensa do modelo movementista por José João Rodríguez Rodrigues, e unha nova defensa do modelo partidista por parte de David Soto e de Antom Santos desde unha óptica comunitaria. As diversas posturas das autoras ficaron clarificadas nestes intercambios, polo que non me deterei a desenvolvelas aquí. Ao meu ver, a dicotomía formulada entre o modelo partidista e o movementista agocha matices e ambos enfoques comparten máis do que as autoras expresan. Facendo uso dos exemplos que as propias autoras sinalaron, exporei cales acho que son os problemas que atopan moitas das formas de militancia política no presente. A modo de peche, comentarei unha serie de propostas para repensar a militancia política na actualidade.

Primeiramente, é preciso ubicar o meu lugar de enunciación. A miña traxectoria militante comezou en 2015 en Xeira. Posteriormente pasei a participar na FPG até 2022. Actualmente, participo no espazo de encontros Creba Socialista, vinculado estratexicamente ao Movemento Socialista.

O problema de que estratexia política seguir para acadar a emancipación social é, de antigo, un dos grandes problemas que a militancia política ten de resolver. En ambas as posturas discutidas no debate en curso sobre este tema destaca a ausencia dunha estratexia socialista que sitúe o proletariado, autoorganizado baixo a premisa da independencia política de clase, como suxeito revolucionario.

A esquerda militante, malia ser isto unha simplificación que require matices, leva décadas apostando por opcións estratéxicas que progresivamente a están a empurrar cara á irrelevancia política. A máis común entre aquelas atopámola nas análises de González e Soto: o modelo partidista do frontepopulismo.

O frontepopulismo, orixinado nos anos 30 do século pasado, segue a ser a aposta estratéxica hexemónica – tanto nos partidos comunistas «oficiais» coma noutras correntes coma o maoísmo ou o guevarismo. Xogou un papel dominante no seo dos partidos do nacionalismo revolucionario que participaron, ou foron influídos, nos procesos descolonizadores da segunda metade do século XX. Este modelo defende unha suspensión temporal dos obxectivos socialistas para estabelecer unha alianza política interclasista cos sectores progresistas da pequena burguesía e da burguesía nacional, co intuito de confrontar co inimigo principal. Aínda que a identidade de tal inimigo ten variado (os monopolios, a burguesía española, o neoliberalismo – que as teses de González, Soto e Santos sitúan como a fonte de tódolos males – o fascismo, etc), non o fixo a súa lóxica interna: caer no «etapismo» e rachar coa independencia política de clase; isto é, coa necesidade de formar un partido propio para a clase obreira para subordinarse aos intereses das capas das clases propietarias identificadas como o «mal menor».

Sometidos a participar na xestión do estado capitalista, modéranse ou abandónanse os obxectivos socialistas para non ter de rachar coas alianzas previas. Abandonando a loita polo socialismo, deixouse de sinalar o capitalismo como causa última dos problemas a combater. Acabouse, sen querelo, por preparar o terreo para que aquilo que se pretendía combater – e cuxa excepcionalidade requería a aposta polas frontes populares – acabase chegando ao poder. Así sucedeu, por exemplo, no Estado Español, Francia ou Chile co fascismo.

Nas súas iteracións contemporáneas, a adopción destes marcos estratéxicos puxo grandes continxentes militantes socialistas detrás dos partidos socialdemócratas e electoralistas. Alén diso, fixo que estes grupos de militancia se afundisen até practicamente desaparecer xunto coa fronte en que por definición xogaban un rol marxinal e onde puxeron case todos os seus esforzos. Estes proxectos, como foi o caso de Syriza na Grecia, ou aqueles vencellados ás Mareas e/ou a Podemos no noso país, afundíronse por seren incapaces de satisfacer as expectativas que xeraran. Coidaban que instalándose nas institucións burguesas poderían manexar a situación social, distribuír a riqueza social e impulsar políticas transformadoras por pura vontade. 

A análise de González, malia ter o valor de sinalar certos límites do proxecto soberanista do BNG, non se desprende dos problemas centrais deste modelo frontepopulista. Pretendendo rescatar unha orientación política supostamente perdida en 2006, aspira a orientar cara ao socialismo e o rupturismo, como corrente crítica interna, o modelo organizativo e estratéxico da fronte popular. Porén, este modelo exclúe por definición esta posibilidade a causa do seu compromiso coa ampla unidade dos diferentes sectores do nacionalismo e das diferentes clases que pretende representar. En Santos, malia que a aposta sexa externa ao espazo organizativo do BNG, a grande obra da causa galega, identificada de xeito abstracto e sen máis mediación coa emancipación, postula unha comunidade que disolve as determinacións de clase, situando implicitamente no horizonte un abstracto pobo galego como suxeito revolucionario similar ao do modelo frontepopulista do BNG.

A dereitización do discurso do BNG, a marxinación das correntes socialistas no seu seo (malia a incorporación de dúas persoas do Movemento Arredista na executiva nacional), o abandono do independentismo e súa gradual transformación nun partido autonomista coaligado, a escala tanto municipal como estatal, co PSOE son exemplos destas dinámicas.

É a renuncia á loita contra o capitalismo e aos grandes obxectivos finais o que está na base da desmoralización e resignación da militancia, que se ve na obriga de facer concesións cada vez maiores, baixo a promesa de resultados futuros. Estes, con certeza, nunca chegan. A frustración é inevitábel.

A desafección con esta política interclasista atopa a súa imaxe especular noutras opcións políticas que abandonan a estratexia da toma do poder político, movidas pola decepción ou a desconfianza perante a esquerda institucional. Estas opcións, das que o modelo movementista proposto por Rodríguez Rodrígues é unha das súas expresións, rexeitan tamén os partidos políticos en favor dunha aposta espontaneísta afastada das rixideces propias destas estruturas.

O ensaio The Tyranny of Structurelessness («A tiranía das organizacións sen estrutura») (1972) da feminista Jo Freeman ilustra como ambas opcións, paradoxalmente, se alimentan mutuamente. Con base na súa experiencia práctica no movemento feminista, a autora destaca que o rexeitamento formal da dirección e da estrutura dun movemento social acaba impedindo someter á crítica democrática as directrices informais que acaban aparecendo de xeito natural no curso do movemento mesmo. A dirección, que a autora chama elites informais, pode orixinarse no feito de algunhas persoas teren máis coñecementos, máis tempo libre ou mesmo participar de xeito paralelo en estruturas partidarias disciplinadas. 

O movementismo, no seu rexeitamento da dirección política baixo unha estrutura partidaria, acaba implicitamente deixando vía libre a que proxectos que si dispoñen dos recursos, da estrutura partidaria, da disciplina precisas, impoñan directa ou indirectamente a dirección política nestes espazos. Esta dirección correspóndelle hoxe en día á socialdemocracia. O movementismo, ao non ligar as accións illadas ao horizonte estratéxico da toma do poder político, cunha alternativa política socialista que enfronte o capitalismo na súa totalidade e nos niveis en que a dominación política se organiza, acaba deixando intactos e reforzados os posuidores do poder político. Un exemplo desta paradoxal sinerxia é identificada por Soto en termos positivos: o movementismo articula demandas sociais illadas, como se dunha listaxe de desexos se tratase, e a esquerda parlamentaria recolle ou coopta esas demandas. 

A incongruencia do movementismo cos seus propios presupostos revélase noutra das hipóteses analíticas que afirma Rodríguez Rodrigues. Implicitamente, o autor opón o colectivo á creatividade individual no seo da vinculación partidista. Isto implicaría supor que uns principios políticos determinados, deliberados democrática e colectivamente dentro dun partido, se oporían de forma intrínseca á creatividade do xenio individual. De ser así, todo partido sería autoritario por natureza. Se rexeitaramos a posibilidade dun partido non oposto por natureza á individualidade, atopariámonos con que a emancipación social sería imposíbel, pois a posibilidade de dotármonos dos medios políticos precisos para que cada avance no movemento manteña a dirección cara ao socialismo – o cal require dun partido propio e independente – aparecería así desbotada por definición.

Esta lóxica parece rescatar o individualismo da filosofía liberal, segundo o cal a sociedade e a normatividade que dela emanan son un mal que corrompe un individuo bo por natureza. Outro dos perigos detrás deste paradigma é o feito de que sen disciplina, compromiso e suxeición a normas colectivas, todo podería ficar sometido á arbitrariedade dunha vontade individual. Paradoxalmente, desta aposta por unha creatividade individual non sometida a rixideces partidistas emerxe o risco dunha ditadura unipersoal.

Ao meu ver, a creatividade individual non se pode desligar de proxectos partidistas. Nese caso, as accións individuais mudarían nun obxecto contemplativo que pouco lle serviría á sociedade no seu conxunto para acadar a súa emancipación. A organización colectiva non é unha restrición ao xenio individual, senón unha ferramenta que permite que cada un de nós explote as suás virtudes e aporte ao colectivo en función das súas capacidades e posibilidades; isto é, unha forma de potenciar e articular colectivamente as virtudes individuais. A distribución racional do traballo político tamén pode ser liberadora, pois permite que as militantes se poidan especializar naquelas funcións máis afíns ás virtudes individuais de cada unha. Aspiramos a unha sociedade de individuos libremente asociados, unha sociedade que asegure os medios necesarios para o desenvolvemento multilateral de cada quen. Esta sociedade, lonxe de ser unha utopía, é algo que toda organización partidista revolucionaria debe prefigurar.

Mediante un reforzamento dun partido comunista de masas, así como doutras institucións independentes, é preciso intentar incorporar máis e máis experiencias individuais. Por exemplo, no caso da experiencia revolucionaria na Rusia tsarista, a loita de clases, mediada por organizacións partidistas revolucionarias, permitiu crear institucións que incorporaron na súa xestión as grandes masas, até ese momento excluídas da política. Os soviets, ou a administración das masas nos asuntos xerais a través da ditadura do proletariado, foron o cumio dos seus resultados. 

Contrariamente ao que semella argumentar Rodríguez Rodrigues, a disciplina é unha dimensión ineludíbel de calquera proxecto que aspire a medrar e a aumentar as súas capacidades. A disciplina, porén, non pode emanar da ríxida autoridade de individuos providenciais, algo que a defensa da creatividade individual formalmente á marxe dos partidos non pode evitar, mais tampouco de fórmulas que sexan asumidas por mera inercia histórica, como podería ser o caso do modelo frontepopulista defendido por González e Soto. A disciplina ten de emanar da asunción colectiva e democrática dun programa político adecuado á realidade da sociedade na que existimos, e é nesa análise da realidade cara a onde debemos dirixir todas as nosas capacidades. A derrota non se supera engadindo empatía ou creatividade a modelos programáticos caducos, senón soamente tendo claro cales son os presupostos necesarios dun programa revolucionario.

En resumo, nos dous modelos propostos o proletariado é un convidado de pedra: no frontepopulista, este é sacrificado nunha alianza coas clases medias galegas que posterga indefinidamente os obxetivos socialistas; no movementista, este é disolto nunha infinitude de acción individuais desvinculadas da toma do poder político, mentres a burguesía, a través do estado capitalista e dos seus partidos, ostenta o poder político ante un proletariado orfo dun proxecto partidista mediante o cal confrontar a dominación política do capital.

Entendemos que a esquerda política ten sido incapaz de ofrecer unha alternativa para a nosa clase, e que os modelos de militancia dependen, en última instancia, do tipo de partido e do programa que lles dá sentido estratéxico.

Precisamos un partido político independente dos partidos burgueses e do Estado, con principios socialistas firmes e que defenda un programa integral de transformación. De non ser así, cometeremos os mesmos erros colectivos que xa cometemos no pasado. Na ausencia deste partido, seguiremos sendo un xoguete en mans da burguesía.