Mais unha achega ao debate sobre a cuestión organizativa 

Seguindo os artigos anteriormente publicados no Caseto de Ximena González e José João Rodrigues, David Soto reflete sobre a questão organizacional e os modelos militantes contemporâneos.

Antes de nada, quixera abordar varios puntos autobiográficos, co obxectivo de ser o máis honesto posíbel coas e cos lectores, indicando o lugar desde o que falo. Eu hoxe milito no mesmo espazo que Ximena González, a persoa que iniciou este debate no Caseto de Clara Corbelhe. No entanto, a diferenza dela, eu non continúo a participar nos intersticios entre a política-desde-o-partido e a política-desde-os-movementos-sociais. A miña participación política articúlase, hoxe, integramente, desde o Movemento Arredista e a fronte nacionalista, o BNG. A pesar disto, si militei durante anos e formeime politicamente na esquerda autónoma. Nomeadamente, no Centro Social Atreu e no movemento estudantil. Deses anos gardo moi boas lembranzas e múltiples afectos con persoas que, hoxe, teñen posicións políticas diferentes á miña, mais ás que profeso profundos recoñecemento e respecto.

Pensar o organizativo hoxe

Solicitei participar neste debate porque penso que é un dos máis importantes que as esquerdas debemos dar aquí e agora. Penso que non hai horizonte posíbel, nin revolucionario, nin reformista, que non pase por dar cumprida resolución á cuestión organizativa. Recomendo ler os artigos que me precederon, de Ximena González e de José João Rodrigues, primeiro porque este non será plenamente comprensíbel sen a súa lectura e, segundo, porque definen lucidamente os termos do debate. Asemade, con carácter previo, desexo abordar algunhas das cuestións que González e Rodrigues xa puxeron sobre a mesa.

Con González concordo no diagnóstico e no desalento que me inspira a situación actual, pero non estou de acordo na causa: acho que non é xusto sinalar o 15M e o que veu despois como as causas da desmobilización actual. Considero, en troca, que ambos foron expresións de profundas mudanzas de fondo que explicarei no seguinte parágrafo.     

En canto a Rodrigues, as disensións son máis profundas. Por unha banda, Rodrigues fala dos partidos e dos movementos sociais como modelos contrapostos. Eu creo que esta idea debe ser matizada en dúas direccións. A primeira é que, por si propios, non hai unha contraposición natural de intereses entre os movementos sociais e os partidos. Pode haber unha concordancia entre os programas duns e doutros, e mesmo é habitual que así sexa, pois a articulación agregada das demandas políticas de amplos sectores sociais é consubstancial aos partidos. A segunda das razóns é que entre partidos e movementos danse relacións, ás veces de tensión, pero moitas outras de cooperación, simbiose ou mesmo de transferencia de cadros.

Tampouco podo concordar coa idea de Rodrigues sobre estas entidades, segundo a cal os partidos exixen un compromiso militante máis estreito e os movementos, pola contra, requiren unha participación máis laxa. Creo, antes ben, que o que define ambos é a súa forma de relacionarse coas institucións públicas, non uns valores organizativos determinados. Así, hai movementos sociais cuxa cultura organizativa demanda un alto nivel de compromiso á súa militancia –é o caso do movemento libertario ou do sindicalista– mais tamén partidos que non requiren compromiso militante ás súas «afiliadas» –pénsese na chamada «nova política», mais non só, pois esa relaxación do compromiso atravesa hoxe, como ben explica González, todas as organizacións políticas.

En terceiro lugar, coido que é importante abordar, sequera brevemente, a cuestión da disciplina de partido, que Rodrigues presenta como unha disciplina debida ás figuras intelectuais de partido. Nada máis lonxe da realidade. A disciplina de partido é garantía necesaria da democracia interna: alí onde unha organización funciona democraticamente e os seus membros son libres para debater en condicións de igualdade, as decisións son froito da intelixencia colectiva. Neste escenario, sería absurdo substituír unha decisión tomada colectivamente de xeito informado e dialogado por unha posición individual. Este é o fundamento da disciplina de partido. Poderá pensarse que isto que acabo de expoñer é unha mostra de cinismo habermasiano, pero o certo é que, mesmo nos momentos de maior consenso entre os seus distintos grupos internos, os órganos de conformación da vontade dos partidos seguen a funcionar como un campo no que as decisións se adoptan por medio do debate e a negociación. 

Con todo, o que intento rebater nos tres parágrafos anteriores fai parte do imaxinario común de certos movementos sociais, mais non ten sustento empírico ningún. Asemade, coido que é de sumo interese para quen defendemos posicións emancipadoras reflexionarmos sobre as causas dese imaxinario e sobre que podemos facer para revertelo, para así tecermos lazos de confianza a un lado e outro.

A causa da desmobilización: a subxectivación neoliberal

En O governo neoliberal da vida (2023) Borxa Colmenero aborda, desde a tradición foucaultiana, a posta en marcha da governamentalidade neoliberal. A tese é que o neoliberalismo non é apenas unha doutrina económica, senón un movemento político que ten como meta transformar a mentalidade das persoas, é dicir, executar procesos de subxectivación, de creación de suxeitos determinados. Isto non é unha característica única do neoliberalismo, pois todas as doutrinas políticas teñen por obxectivo incidir na mentalidade das persoas. O realmente interesante é que o neoliberalismo é extremadamente efectivo nesa tarefa. Hoxe podemos ollar como até as persoas que rexeitamos o neoliberalismo nos vemos atravesadas por esa subxectividade. Incluso podemos dicir o mesmo dos Estados que pretenden encarnar modelos alternativos ao capitalismo.

Na nosa sociedade de hoxe abondan modelos actualizados da subxectividade neoliberal: criptobros, lambobros, incels, expertos en coaching, influencers e novos axentes inmobiliarios son representacións paroxísticas desa subxectividade neoliberal. Mais sería errado pensar que aí se esgota ese proceso. A subxectividade neoliberal pódese percibir nos modelos ideais de unidades produtivas coa imposición do mal chamado «traballo autónomo» de estudantado – desde os currículos educativos de secundaria virados á «cultura do emprendemento» até o plan Bolonia, que coloniza o tempo libre do estudantado–, de veciñanza –con vías de participación individualistas e unha preocupación exacerbada pola seguridade pública–, de familia e amizade –con lazos interpersoais máis febles–, de relacións sentimentais –fugaces, sen compromiso polo benestar da outra persoa–, e un longuísimo etcétera. 

Por que é fundamental termos claro este proceso e abordalo de xeito crítico? Porque unha das características do suxeito neoliberal é, como xa ten indicado González, o rexeitamento do papel fundamental da acción colectiva. É dicir, a acción política que se articula a partir da organización popular. Este rexeitamento podemos velo con facilidade, por exemplo, na concepción neoliberal das e dos sindicalistas, que pasan a ser caricaturizados como persoas esencialmente lacazanas, traidoras e parasitarias. Mais tamén no descrédito das institucións que promoven a igualdade social e que moitas veces foron resultados de conquistas obreiras (os servizos públicos, o sistema de pensións, os tributos progresivos, etc). 

En definitiva, a subxectividade neoliberal coadxuva ás políticas neoliberais no seu obxectivo de acabar cos lazos de solidariedade popular – co obxectivo de «desmantelar a sociedade», en palabras de Wendy Brown –, pois son unha rémora para o seu proxecto económico, social e político. Por tanto, mentres as políticas públicas neoliberais procuran acabar activamente con eses lazos de solidariedade, a subxectividade neoliberal baléiraos de sentido. 

Ideas para subverter a subxectivación neoliberal

Mais esa subxectividade neoliberal tamén produce sufrimento. En efecto, a falsa representación do neoliberalismo sobre a omnipotencia das capacidades individuais crea persoas que administran o seu tempo, capital e relacións persoais segundo parámetros empresariais, mais que, a pesar diso, non conseguen o ansiado éxito persoal. A teor deste fenómeno, Byung Chul Han fala da ansiedade como a doenza propia do noso tempo. E fronte a este sufrimento, que saídas temos? 

As propostas actuais de superación deste modelo proveñen, por unha banda, de posicións reaccionarias. Por exemplo, Ana Iris Simón e Diego Fusaro propoñen abertamente a volta aos valores hexemónicos das sociedades pre-neoliberais sobre o xénero, a clase ou a cidadanía. Por outra banda, xorden as posicións emancipadoras. Entre estas, semella que a proposta principal é a de revalorizar os coidados. Así, xorden aquí e acolá no noso país proxectos comunitarios de educación, como as escolas Semente; de coidados a persoas idosas, como Lar Lilás; ou de espazos de lecer, como A Morada de Vigo. Semella verificarse, en definitiva, a vella idea marxista segundo a cal podemos albiscar o mundo novo a partir de incipientes prácticas actuais.

Para alén das propostas de fondo, cómpre tamén debater sobre as propostas procedimentais. É dicir, como actuar para levar a cabo o noso programa. E é aquí onde se asenta o debate actual. Ao igual que González, eu teño máis dúbidas que certezas, mais gostaría de rematar expoñendo dúas certezas: a primeira, que a reconstrución do tecido social ferido debe facerse desde varios vectores, entre eles, os movementos sociais, mais tamén os partidos que apostan pola transformación social. E deben procurarse fórmulas de sinerxía entre eles, respectando a autonomía e os ritmos de cada quen, pois non pode haber avance institucional duradeiro sen un afora forte que empurre, exixa e sosteña, mais tampouco pode haber arela transformadora que obvie a intervención político-institucional. 

A segunda certeza é que é preciso saírmos á intemperie, é dicir, asumir que a nosa acción política ten como obxectivo a transformación do conxunto da sociedade, e non apenas a vida das persoas militantes ou activistas. Acho que este segundo obxectivo non é, a día de hoxe, asumido por todas e todos nós. Aquí e alá xorden iniciativas colectivas sen moita intención de incidir socialmente, senón que se despregan principalmente como vivencias persoais ou, noutros casos, como espazos acoutados de seguridade ante un mundo alleo, cruel e sublime. Exemplo disto é a universidade, institución vital para a transformación social, que segue a estar inzada de intelectuais brillantes e radicais que participan en efervescentes redes internacionais, pero que teñen renunciado ao imperativo marxiano da transformación social, como xa denunciara Perry Anderson. Certo é que non é unha tendencia exclusiva de certas esquerdas, senón unha mudanza social de calado e en pleno desenvolvemento, que ten a súa expresión máis crúa e extrema no aumento do pesimismo antropolóxico, cando non de posicións abertamente misántropas. Mais, é esta, en fin, unha mudanza que, acho, paga a pena traballar para reverter.

No seu artigo, Rodrigues facía un chamado á creatividade. Concordo no valor que isto ten no sentido que el expresa. O contrario sería negar a nosa condición humana. Porén, non entendo por creatividade política o mesmo ca el. Nun artigo de xuventude titulado «Políticos ineptos», Antonio Gramsci criticaba a falta de imaxinación das elites políticas italianas do seu tempo, no sentido de que eran incapaces de predicir as consecuencias que as súas decisións ían ter sobre as clases subalternas. Así que, cando fala de imaxinación, Gramsci refírese ao que hoxe denominamos «empatía». 

Co obxectivo de xustificar a existencia da autoridade política, o pensamento liberal espallou un mito, o do estado de natureza, en que todas as persoas estarían en guerra entre elas. O neoliberalismo teima en facer deste mito unha realidade. O noso cometido principal hoxe debe ser subverter este proceso, espallar a empatía, e retomar así a principal arela socialista que tan ben sintetizou Zeca Afonso neses fermosos versos: «em cada esquina, um amigo, / em cada rosto, igualdade».