Festa da gráfica silenciada: sobre afectos, risas e outras imaxes

Partindo da pesquisa da autora, este texto de María Gil Martínez propõe uma viagem pela arte gráfica galega focada nas suas próprias ausências. O seu objectivo é ajudar a estabelecer uma genealogia da memória artística colectiva galega a partir de um olhar de género.

A pasada primavera fun convidada a participar no programa de actividades coordinado por Neves Rodríguez, Mulleres en cadriños, a partir da exposición #Punctum. Beliscos de BD na arte contemporánea galega. A exposición estaba comisariada por Iñigo Rodríguez Román e tivo lugar no Auditorio de Galicia entre abril e xuño de 2024. Nela presentáronse obras de Maru Astray, Julia Lago, Bea Lema, Uxía Larrosa, Xulia Pisón e Pepa Prieto Puy. Para a miña intervención tentei volver sobre un traballo que tiña algo parado, sobre a relación entre o xénero e a produción gráfica na Galiza. 

Baixo a premisa de que reconstruír a historia recente cunha ollada de xénero implica traballar coas ausencias, quixen recoller en cifras a presenza de mulleres na páxina de «Banda Deseñada» do Consello da Cultura Galega: despois do reconto, que deitou case cen autorías, só seis eran mulleres. Non 
tanto por unha mala praxe do CCG, senón porque, aínda que houbese mulleres autoras nos inicios da banda deseñada na Galiza, a súa presenza en certos circuítos vinculados á creación gráfica era escasa. Tras o fondo silencio da ditadura, os anos da Transición democrática non ofrecían suficientes espazos para acoller as voces de colectivos disidentes. Por exemplo, se analizarmos as sinaturas dos fanzines e revistas culturais dos anos 80 que se conservan dixitalizados, rescataremos poucos nomes femininos nun campo maioritariamente masculinizado: a historieta partida en dúas páxinas de Mónica Seventill para o número 1 de Trilateral (1986), que nos sitúa perante un choque de vehículos a piques de se producir; a narración distópica ilustrada por María Yung no número 3 de Atlántico Express (1985), arredor do paseo de nadal dunha violenta protagonista… Afiando a mirada, aparecerán achegas escondidas entre a morea de papeis, e mesmo descubriremos a existencia de fanzines. Este é o caso do vigués Escupe, realizado por Chus Taboada, vocalista de Voces de Ultratumba e La Traición, cuxa biografía e traballo revisitou recentemente a investigadora sobre punk e feminismo Maritxu Alonso, para a exposición «Unha vida de Ultratumba», no mercado de San Agustín da Coruña en febreiro de 2022. Como Maritxu, son moitas as investigadoras que axexan nas tebras, xa que a meirande parte dos nomes que tiveron recoñecemento co paso das décadas foron os deles, con contadas excepcións. Así sucedeu nos ámbitos da banda deseñada e das artes plásticas. 

Malia todo o esforzo das que rastrexan e reconstrúen, aínda fica moito por percorrer e revisar. Neste proceso en que eu tamén estou, empecei a obsesionarme coa memoria, coa xenealoxía, coa necesidade de tecer redes: non dunha forma vertical ou teleolóxica, senón rizomática, expansiva. Entre decembro de 2022 e xuño de 2023 tivo lugar no CCCB a exposición Constel·lació gràfica. Joves autores de còmic d’avantguarda, que presentaba un mural cun ceo estrelado atravesado por nomes e relacións. Esta presentación fíxome pensar que tecer unha constelación agasalla con imaxes á memoria, e fai posíbel que viñetas como as de Mónica Seventill ou María Yung non sexan excepcións a unha regra, mais parte dun caldo de cultivo no que poden agromar outras cousas. Tecer unha constelación implica unir liñas que configuren novas formas de mirar o ceo.

Desta perspectiva, as motivacións principais do meu traballo arredor do feminismo e a gráfica na Galiza non pasarían tanto por rexistrar ou clasificar. En primeiro lugar, porque como historiadora da arte quería achegarme a un uso do feminismo como ferramenta metodolóxica, como forma de rachar co canon de identificación vencellado ao estudo sistemático das obras e coa tendencia de establecer caixóns estancos que non comprenden pluralidades. Por outra banda, quería afianzar a idea de que estas conexións xa existen. Quería pensar arredor do terreo fértil que xera unha constelación.

Nun firmamento asentado na tradición da gráfica e a ilustración galega desde finais do s. XIX, encontrariamos decenas de mans que sostiveron décadas de creación; ás veces desde as marxes, ás veces no exilio, ás veces no silencio. No universo en expansión das décadas transicionais surxiron revistas e boletíns ligados ao movemento feminista e LGTBIQ+, que estableceron novos encadramentos de debate e pensamento. Aquí tiñan oco aquelas autoras que non se encontraban noutras páxinas, ou que, polo menos, 
procuraban lugares onde poder enunciarse politicamente a través da creación e así artellar resistencias. Moitas destas publicacións poden ser consultadas grazas ao proxecto «A Saia. Publicacións periódicas feministas e LGTBIQ+», do CCG, grazas á colaboración do Centro de Documentación en Igualdade e Feminismos con ADHUC – Teoría, Gènere, Sexualitat da Universitat de Barcelona. Nestes anos apareceron títulos como Festa da palabra silenciada, promovida polas Feministas Independentes Galegas (FIGA) entre 1983 e 2013; Andaina. Revista do movemento feminista – Galicia, publicada a partir do mesmo ano por asociacións, asembleas e grupos de mulleres integradas na Coordinadora Nacional de Organizacións Feministas, ou O Aturuxo, editado en 1981 pola Coordinadora de Colectivos Gais de Galicia (CCGG). Neles existiu espazo para a expresión artística a través de debuxos, ilustracións e fotografías que servían como portadas, acompañaban aos textos, contaban historias e ofrecían imaxes para o movemento. Neste sentido, utilizábanse obras canónicas da historia da arte – ás veces resignificándoas no proceso – mais tamén traballos de artistas nacionais e internacionais. Chegaron a estas revistas referentes do humor gráfico como Núria Pompeia, unha das pioneiras do debuxo feminista en España, ou a Mafalda de Quino, que neste 
exercicio de apropiación pode falar en galego. Nun xesto de «corta-crea», como define Remedios Zafra en (h)adas (2013), faise familiar o estraño.

Grazas a estes referentes e á progresiva chegada, co paso das décadas, do traballo de grandes do comix undregroundestadounidense como Aline Kominsky-Crumb, Alison Bechdel ou Phoebe Gloeckner, contamos con xeracións de creadoras amparadas por un conxunto de propostas anteriores. A presencia de multitude de autoras dentro da banda deseñada galega permite contar cunha pluralidade de voces distintas que narran as súas propias historias; no papel, as imaxes trasladan os xestos que entenden as vivencias particulares como parte de reivindicacións colectivas. A imaxinación, o riso e os afectos non poden separarse da disidencia. Rirmos xuntas, chorarmos xuntas, emocionármonos. O relato desde o cotián é unha forma de poñer sobre a mesa a cuestión afectiva, de pensármonos desde a contemporaneidade.

Así achegámonos a propostas tan recentes como mi nick era #húmeda (2024), que tiven a sorte de ler como xurado do I Premio Autobán ao mellor fanzine galego e que foi galardoado co accésit. Nel, Gemma Pérez Feijóo, do colectivo «A muller de 6 ollos» (@muller6ollos), relata a súa experiencia como preadolescente en plena descuberta da súa sexualidade. A muller de 6 ollos é un colectivo conformado por «bolleras bravas que precisan conceptualizar un mundo máis transfeminista e cuir», tal e como elas se presentan nas súas redes. Fano a través da gráfica, con deseños para cartaces, camisetas, bolsas…, e con fanzines como o de Queridas niñas lesbianas (2020), unha carta de amor (e humor) a todas as persoas mozas que poidan sentirse perdidas no proceso de autodescubrimento.

Na mesma liña, mi nick era #húmeda sintetiza en poucas páxinas unha historia complexa e tenra, cunha capacidade humorística fascinante e unha profunda sensibilidade que se materializa no só nos textos e nas imaxes, senón tamén na propia edición e impresión, con cores e un tipo de papel semellante ao usado nas fotocopiadoras e impresoras dos anos noventa. Hai algo no acto de unha se deseñar, de se escribir, que sinala un  posicionamento: eu estou aquí. Implica pensarse, mais tamén pensármonos xuntas, partillármonos dentro do humor, da emoción da narración persoal. Sentírmonos parte dunha historia común.

Ese xeito de comprender o persoal a través da memoria colectiva pode observarse noutras obras como Nós Seis (2021), de Julia Lago, gañadora do XVI Premio Castelao de Banda Deseñada. Nós Seis relata a historia de seis nenas que se coñecen nun internado católico da España de posguerra, onde utilizan o xogo e a creatividade da rebeldía infantil para sortearen a educación represiva da ditadura e acharen pequenas fendas de liberdade. Até nun réxime coercitivo, a imaxinación atopa camiños para a disidencia. 

Poderiamos concluír con outra obra galardoada co Premio Castelao: O corpo de Cristo (2017) de Bea Lema, Premio Nacional del Cómic (2024) do Ministerio de Cultura de España. O corpo de Cristo recolle a historia dunha nena obrigada desde moi cedo a coidar da súa nai enferma. Nese camiño, destapa unha serie de traumas e conflitos que teñen a ver co pasado dunha sociedade saída do catolicismo franquista, coa situación das mulleres nese contexto, coa psiquiatrización e a falta de educación en saúde mental, e, sobre todo, cos vínculos familiares e as relacións afectivas interxeracionais. A forma estética, a través do bordado, é parte dunha elección consciente da autora asociada á actividade desenvolvida pola súa nai, que fala ao tempo da educación e das actividades diarias das mulleres do momento.

Todos estes exemplos continúan a mostrar algo que o feminismo repite: o persoal é político; e estas imaxes, estas historias, conseguen facer público o privado, privado o público. Dunha ou outra forma, lembran. Nunha constelación, a memoria é visíbel e preséntase como un tecido, unha rede. A partir de aí, continuaremos a traballar nas ausencias.