As migracións na Galiza en diálogo co paradigma decolonial

Desde a tradición crítica dos estudos decoloniais, as sociólogas Antía Pérez Caramés e Keina Espiñeira reflexionan sobre os procesos de racialización, exclusión e inclusión aos que fican sometidas as persoas migrantes na Galiza, chamando á continuada lectura de estudos chave como o de Luzia Oca sobre a comunidade migrante caboverdiana de Burela.

Este contributo ten como punto de partida as reflexións realizadas polas autoras e partilladas co Grupo de Estudos Galicia e o decolonialismo nunha sesión que se desenvolveu na Fundación Luis Seoane da cidade da Coruña o 14 de xullo de 2022 baixo o título «O dereito á mobilidade?». Naquela altura consideramos abordar a incorporación da perspectiva decolonial para pensar o fenómeno migratorio na Galiza a través de dúas preguntas: dun lado, o que pode aportar o pensamento decolonial á comprensión das migracións e a mobilidade na Galiza e, doutro, que aprendizaxes podemos tirar da historia migratoria galega para o paradigma decolonial. Será por medio destes dous interrogantes que desenvolveremos tamén este artigo. 

O paradigma decolonial axúdanos a pensar as raíces da colonialidade no recoñecemento desigual do dereito á mobilidade. Unha das cuestións sobresalientes ten a ver con comprender a natureza selectiva e os procesos de clasificación social e xerarquización que operan na conformación das categorías políticas da migración, como estudou Ramón Grosfoguel no seu libro Migrantes coloniales caribeños en los centros metropolitanos del sistema mundo (2007). Observamos que a diversidade dos status migratorios, marcados por políticas de visados, contratacións previas á propia migración, acordos de readmisión, programas de retorno ou a mesma definición da condición de asilo, afectan e condicionan en distintos graos a forma como as persoas viven, senten e participan do territorio. 

Nestes procesos operan lóxicas coloniais que reconstrúen liñas divisorias da cartografía global entre centros e periferias sobre a base dunha proximidade non xeográfica mais cultural: sobre a idea de que hai identidades máis «domesticábeis» do que outras, por exemplo, na lingua e na relixión. Esta matriz colonial das identidades xeoculturais, conformada pola capitalista división internacional do traballo, implica entre outras cousas un control selectivo da mobilidade, xerador por súa vez dunhas tensións específicas. Dun tempo para acá, as migracións permítennos profundar na análise destas tensións, ben como pór en crise a articulación mesma entre mercado de traballo e cidadanía que as políticas migratorias perseguen regular.

Desta perspectiva, observamos seguindo o estudo Border as Method, or, the Multiplication of Labor (Mezzadra e Neilson, 2013), que a inclusión é diferencial e opera nun continuo coa exclusión e, por tanto, non son procesos opostos, mais imbricados na realización do outro. Do mesmo modo que as liñas abisais descritas por Sousa Santos na seu Epistemologias do Sul (2010) conforman unha orde onde a propia regulación crea o seu abismo de violencia e desposesión. Esta idea axúdanos a comprender tamén que aquí, na Galiza, como noutros territorios da Europa, as políticas migratorias producen formas de habitar que fican fóra do recoñecemento dos dereitos sociais e políticos.

Neste sentido, o concepto mesmo de fronteira, desa «fronteira sur» representada no caso do estado español, adquire un novo significado de «fortaleza» en membrana selectiva. Esta lectura decolonial da fronteira permítenos ainda entender que o proceso de demarcación dos límites territoriais do estado, e a orde que a partir de aí estabelece en relación ao goberno da mobilidade migrante, se sustenta nesa articulación de barreiras e dificultades para o recoñecemento e o exercicio de dereitos. E así a mesma fronteira xeográfica estícase, sofistícase e esténdese até o interior das sociedades, nos requisitos e burocracias para a regularización, para os permisos de traballo e moradía, para o arrendamento de habitación, para a abertura dunha conta bancaria. Así, as denegacións de aberturas bancarias, seguidas por vulneracións en materia de emprego e habitación, son as principais causas de denuncia por discriminación etno-racial e xenófoba na denegación de acceso a servizos privados na Galiza (SOS Racismo Galicia, 2020). Non se trata tanto de non cruzar, mais de como as condicións en que se cruza determinan as condicións en que se habita o territorio. 

En certo modo, o paradigma decolonial volta a traernos a necesidade dunha análise estrutural dos procesos migratorios que, lonxe de sentimentalismos e imaxes tráxicas do drama migratorio, apele a indagar en como se desenvolven os procesos de alterización e xerarquización das vidas en movemento e como podemos ler as novas e vellas lóxicas coloniais entreveradas con eses procesos de mobilidade humana. 

O pensamento decolonial tamén é valioso para descentrar o norte e recentrar o sur, isto é, no proceso de alterar colectivamente a xeopolítica da produción do coñecemento en torno da migración, propoñendo análises e teorías desde o sur no cadro das epistemoloxías outras, ou das epistemoloxías do sur de que nos fala Sousa Santos (2010). 

Para fuxir do aparente paradoxo de estarmos nun país que ten xente que emigra e, ao mesmo tempo, recibe inmigración, podemos pegar nas ferramentas que nos fornece o pensamento decolonial para pensar as migracións entre territorios do sur global, escapando ao maniqueísmo simplista que os reduce a un xogo mecanicista de expulsión desde as rexións empobrecidas e atracción por parte dos países enriquecidos. 

Pensemos agora en como a densa e longa historia migratoria galega e a produción en torno dela, principalmente historiográfica, literaria e cultural, mais tamén desde outras ciencias humanas e sociais, poden interrogar o que o pensamento decolonial ten proporcionado para as reflexións sobre os movementos migratorios. Unha das cuestións que emerxe é a necesidade de contextualizar social, xeográfica e historicamente as posicionalidades e a articulación de desigualdades nas que repousan, isto é, a interseccionalidade. Debemos entender, pois, que a forma en que cristaliza nun determinado momento a conxunción de diversos sistemas de opresión ten unha profunda raizame que cómpre desenterrar e someter a crítica. De aquí se deriva unha apelación a contextualizar sociohistoricamente a produción de categorías e procesos de alterización e racialización. 

Neste sentido, propomos dous exemplos de caso para repensar o panorama migratorio galego dunha óptica decolonial. 

Un deles é a recente vaga de emigración como consecuencia da recesión de 2008, no cal poderíamos traer á tona cuestións como a énfase que se fixo case exclusivamente na saída de poboación autóctona e moi cualificada, escurecendo a dimensión principal deste fenómeno –cando menos, en termos estatísticos–, que é a do retorno de persoas inmigrantes ao seu país de orixe. Dalgún modo, esta narrativa produce unha lavaxe do recente proceso de emigración, ao segmentalo en dous tipos de emigrantes e prestar atención exclusivamente a un deles. Tamén, neste mesmo ámbito, os gobernos autonómico e estatal comezaron a propor políticas de retorno dirixidas á poboación autóctona. Estas políticas eran orientadas en exclusiva ao chamado retorno «do talento», nun exercicio que disgrega os corpos emigrantes en función da súa raza, orixe, clase social e identidade cultural, elaborando alén do máis unha retórica que incide no carácter produtivo do seu regreso ao país, como tamén no seu valor demográfico.

O outro exemplo ten a ver cunha das comunidades migrantes de máis longa traxectoria na Galiza: a caboverdiana que reside en Burela. A pesar da súa consideración como exemplo de perfecta integración, son numerosas as evidencias, alén das académicas recollidas no libro de Luzia Oca Caboverdianas en Burela (1978–2008) (2015), que apuntan para que a súa asimilación non se produce ao patrón hexemónico da sociedade galega, mais ao subalterno, e que se perpetúa a súa condición de estranxeiría. Isto é, o modelo de integración perfecta en Burela estriba nun recoñecemento social á comunidade caboverdiana cando esta dá mostras da súa asimilación ao patrón subalterno de facer do galego a súa lingua corrente de expresión e non cando se fai no ao hexemónico de expresarse en castelán. A este respecto, Fatima Al-Tayyeb (2014), por exemplo, no estudo de segundas e terceiras xeracións na Franza e na Alemaña, observa como o proceso de creación da identidade migrante se estende ás comunidades racializadas operando a través dun paradoxo espacial e temporal vinculado coa condición estranxeira, como se as persoas ficasen permanentemente conxeladas no momento da chegada, aínda cando naceron no interior da Europa. 

Esta transmisión da condición migrante a través das xeracións opera no proceso de racialización e maniféstase nos microrracismos cotiáns. Frente a estes, emerxen tamén respostas a partir das cales se pode rachar o silencio ao redor do sentido racializado que opera sobre o ser migrante ou descendente de migrante. Os métodos de resistencia nalgúns casos pasan pola rebeldía de encarnar unha identidade negada ou declarada imposíbel na orde colonial, como puxeron de manifesto as Afrogalegas con campañas como «Non me chames negrita, chámame negra» facendo explícita a cuestión da afrodescendencia e a racialización desde o recoñecemento de ser galegas non-brancas. Aquí é onde reside o reto das resistencias tamén, de como articular unha resposta a estas formas específicas de racialización e das políticas migratorias que as sustentan, e de recoñecer a posibilidade da produción dunha subxectividade política, con capacidade de organización e creación nas loitas sociais, sindicais e de dereitos, mais tamén no campo da produción cultural. 

Para concluír, preguntámonos se pode Galiza pensarse como ese espazo que Avtar Brah no seu libro Cartographies of Diaspora (1996) definiu como diaspórico, no cal as identidades se xustapoñen, cuestionan e negan. Que procesos abren a emerxencia de novas comunidades para discutir a colonialidade na Galiza?