Antropoceno(n) aquí?

O capitalismo goza acumulando, ainda que isso nos conduza ao desastre. Assim sendo, como interromper o ‘mais-de-gozar’ em favor de novas formas de habitabilidade desejável sensíveis aos limites do planeta? O geógrafo Brais Estévez traz esta pergunta quando da nova marca ‘Galicia refuxio climático’ da ‘Xunta de Galicia’.

No libro Nous n’avons jamais été modernes, Bruno Latour (1991) empregou o sintagma «o extraordinario ano de 1989» para se referir ao acontecemento xeohistórico duplo que transformou o sistema de coordenadas do mundo moderno. Tras a queda do muro de Berlín, xusto no momento no que o capitalismo parecía erixirse como o único sistema posíbel e os seus principais portavoces se gababan da súa hexemonía global, as primeiras conferencias sobre o clima – celebradas ese mesmo ano – parecían vir a estragar a festa dando noticia dunha serie de proxeccións climáticas que anunciaban horizontes inhóspitos para a habitabilidade planetaria. O que revelaban os datos que se manexaban naqueles encontros causaba estupor: as emisións de gases de efecto estufa estaban transformando a termodinámica planetaria chegando a alterar os equilibrios climáticos que permitiran o desenvolvemento da civilización moderna. Noutras palabras, o mesmo modo de produción no que se sostiñan as expectativas de progreso ilimitado conducía o planeta ao desastre: unha fin de mundo máis do que a fin da historia. 

Agora ben, o paradoxo de 1989 era ambivalente e angustioso, mais tamén sardónico: a anunciación do capitalismo como o único sistema posíbel deparábase co horizonte dun sistema imposíbel debido á desaparición da idea de natureza ilimitada. Dese modo comezaba o mundo incerto que habitamos hoxe: coa desatención dos principais sinais de alerta dun planeta en metamorfose que, tres décadas despois, e como consecuencia desa negación, deu lugar a un contexto (xeo)político de desorientación e vertixe xeneralizada provocado pola percepción – consciente e inconsciente – do esgotamento do cadro de coexistencia que caracterizaba as relacións dos vivintes coa Terra.

Entre xaneiro de 2023 e decembro e 2024, traballei como investigador na Universidade de Santiago de Compostela (USC). Esa ligazón institucional aconteceu grazas a un programa creado polo Ministerio de Universidades para a recualificación do Sistema Universitario Público. En virtude dese contrato puiden desenvolver o proxecto Xeografías fuxitivas da crise climática: indagacións urbanas para reimaxinar a cidade na fin do mundo, unha pesquisa abrigada polo Grupo de Investigación de Análise Territorial (ANTE) no Departamento de Xeografía da USC. Ese traballo, especificamente a apertura da liña de investigación «Estudos Críticos do Clima e da Temperatura», foi o meu modo de empregar aquela convocatoria en cumprir un desexo singular. 

Diante da evidencia científica do quecemento global e, nomeadamente, dos riscos que comporta para a habitabilidade futura dos vivintes un planeta en transfiguración, de climas disruptivos e desarranxados, a miña contribución científica apostaba por facer existir unha investigación en ciencias sociais que colaborase no proceso de asunción das alteracións climáticas como un asunto crucial. Para iso, apostei por converter unha cuestión factual –a mudanza climática entendida como un fenómeno obxectivo, inequívoco e recluído nas perspectivas, coñecementos e institucións dun corpo específico de persoas expertas como climatólogos, meteorólogos e representantes políticos– nunha cuestión de interese e coidado colectivo; a saber, un asunto situado e aberto a calquera suxeito concernido, independentemente da súa experticia. Explorei ese desafío mediante unha indagación sobre un conxunto de iniciativas experimentais de recomposición urbana deseñadas como resposta á intrusión da calor extrema como un factor de vulnerabilidade para a vida na cidade. Eis o meu interese recente nos refuxios climáticos, un dispositivo experimental público para a adaptación de equipamentos colectivos á calor, sobre o que traballei en Ourense nun experimento organizado xunto a colegas da Université de Toulouse que, entre outras cousas, deu lugar ás xornadas de ciencia cidadá «Escola de Calor: Refuxios climáticos en Ourense» que celebramos no verán de 2024 na biblioteca pública Nós.

Porén, parte do traballo desenvolvido durante eses dous anos levoume até unha encrucillada da que aínda non conseguín saír. Vou tentar desenvolvela mediante unha imaxe e unha noticia.

Loita a paus é o cadro de Goya co que dei inicio a todas as materias nas que impartín docencia na USC. Esa escena, unha representación de dúas persoas brigando nun lameiro, empregouse en moitas ocasións como unha alegoría do antagonismo social: unha loita a vida ou morte entre opresores e oprimidos. No entanto, desde 1990, xusto un ano despois do «extraordinario ano de 1989», a interpretación dese cadro gañou novos contornos. No prefacio do libro Le Contrat naturel, Michel Serres (1990) oferece unha interpretación alternativa da escena goyesca. Ese cadro non representaría apenas a guerra, nin os antagonismos que vertebran o contrato social, senón un acontecemento tráxico en que as dúas persoas que brigan –aparentemente alleas ao medio que habitan– serían finalmente engulidas pola lama que pisaban. Quere dicir, independentemente de quen vencer na batalla, o chan acabaría dando conta dos dous contrincantes. Nese sentido, o acontecemento colosal que anuncia a Loita a paus de Goya sería, na verdade, a potencia de actuación dun planeta que deixou de ser un mero pano de fondo da acción dos humanos. 

A este respecto, nos últimos anos, diferentes autoras procuraron nomes con que designar a Terra entendida como un planeta en metamorfose que reaxe ás investidas dun modelo produtivo – e dun conxunto de estilos de vida – baseado na dependencia dos combustíbeis fóseis: un réxime de adición sublimado, ademais, por unha idea de produción sen limite profundamente libidinizada. Algúns deses conceptos teñen máis arraigo do que outros, desde Antropoceno e as súas variacións – Capitaloceno, Chthuluceno, Plantacionoceno, etc. –, até Gaia (intrusión de) ou Novo Réxime Climático; mais, en calquera caso, tanto a circulación dese vocabulario, como as controversias sobre a estabilización dalgún deses termos, constitúen sinais inequívocos dun esforzo teórico para nomear e facer pensábel un evento-límite que – constitúa unha nova era xeolóxica ou non – designa un conxunto de fenómenos de orixe antropoxénica que transformaron o planeta de maneira radical. Sobre esta cuestión, no libro Au temps des catastrophes, Isabelle Stengers (2009) afirmou que «nomear Gaia e caracterizar como intrusión os desastres que se anuncian (…) significa atribuír a aquilo que se nomea o poder de nos facer sentir e pensar no que o nome suscita» (p. 37). Nese sentido, lanzo a primeira pregunta: que suscitan en nós Gaia, Antropoceno ou calquera un dos nomes cos que tentamos pensar as mudanzas climáticas hoxe? 

Se callar, o cadro de Goya pode axudarnos a responder esta cuestión. Se o Holoceno estabelecía un réxime climático asombrosamente estábel dentro do cal a natureza constituía un cadro mudo en que se dispuña a vida dos humanos –pensemos na interpretación clásica de Loita a paus–, no Antropoceno, o propio cadro disputa cos sospeitosos habituais o papel principal do roteiro. E é mais, se atendemos á segunda interpretación do cadro de Goya –tamén á proliferación de fenómenos climáticos extremos–, o papel emerxente do planeta non é exactamente tranquilizador; ao contrario, algunhas das súas intrusións constitúen ameazas para os vivintes. Agora ben, se como explica Latour (2019), o prefixo xeo- pasou a designar un axente que participa plenamente da vida pública e ese axente ameaza con conducirnos ao peor: que facer? Como garantimos as condicións de habitabilidade nos territorios que habitamos cando os nosos modos de existencia están profundamente enraizados nun imaxinario modernizador que, ademais, está conectado libidinalmente cun mandato de produción insaciábel dependente do consumo sen límite de enerxías fóseis? 

Para desenvolver esa pregunta, convertín a miña investigación nunha sorte de plataforma multimodal da que despregar a intrincada cuestión. Porén, alén dalgúns proxectos en curso como a iniciativa dos refuxios climáticos, o groso do meu discurso acababa supondo unha mala noticia para quen me escoitaba. Producía unha argumentación que, nas máis das veces, remitía a unha perda –pensemos na discusión sobre as políticas de sobriedade enerxética–, e noutras ocasións podía chegar a se confundir con ideas decrecentistas. En calquera caso, non implicaba ningunha idea vibrante sobre o vínculo entre as políticas de integración da cuestión planetaria e a posibilidade de imaxinar formas de vidas máis desexábeis.

Aí reside a encrucillada na que me vin inmerso durante a miña actuación investigadora recente. Dunha maneira análoga ao que acontece con boa parte dos discursos públicos existentes sobre a crise climática, nun momento determinado decateime de que na transmisión do meu traballo resoaba o espírito do desastre e a catástrofe que eu criticaba por nihilista e impotente. Partillar a idea dun mundo en metamorfose e discutir a urxencia de adaptarmos as nosas infraestruturas e formas de vida ás consecuencias da mudanza climática conduciume, en diversas ocasións, a ocupar un lugar de enunciación apocalíptico. Lémbrome, por exemplo, citando fragmentos nas aulas de declaracións do secretario xeral da ONU António Guterres a modo de alavanca discursiva da urxencia transformadora: frases como, «a nosa adicción aos combustíbeis fóseis está empurrando á humanidade até o abismo» ou «a mudanza climática está aquí. É asustadora. E é apenas o comezo. A era do quecemento global acabou; chegou a era da ebulición global». Con todo, a anunciación dunha emerxencia –aínda contornábel– non suscitaba entusiasmo. 

Certamente, a gramática do desastre, máis do que nos afectar, desaféctanos. Vémolo, constantemente, diante da impotencia xenerativa que suscitan as alertas con que os principais medios de comunicación nos informan, desde hai algúns anos, de que cada verán é o verán máis cálido desde que existen rexistros. Con todo, alén de anunciarmos horizontes funestos e insistir na difusión de datos inquietantes, o estatuto da crise climática está lonxe de constituír unha evidencia colectiva con capacidade transformadora. Os datos abrasadores resultan moi fríos e a pura evidencia devén impotente sen un mundo partillado en que tal proba produza sentido, ou outra cousa aínda máis importante do que o sentido: desexo.

Por tanto, nun mundo –chamémolo a modernidade capitalista– en que o imperativo de goce non nos permite renunciar a nada, facéndonos cómplices dunha ensoñación de dominio permanente –por exemplo, sobre a natureza– aínda que esa ensoñación nos conduza ao peor: como podemos atravesar o fantasma do crecemento sen límite que aínda captura o imaxinario modernizador do progreso? Por dicilo máis unha vez nos termos de Latour (2023), como facer que os anhelos de prosperidade, abundancia e emancipación non equivallan ao sen límite da modernización, mais que, polo contrario, estean conectados libidinalmente co coidado e a preservación das condicións de habitabilidade do planeta? 

Coda

O día 23 de xaneiro de 2025, a conselleira de Medio Ambiente e Cambio Climático Ángeles Vázquez, acompañada polo Presidente da Xunta, Alfonso Rueda, presentou na Feria Internacional de Turismo (Fitur) en Madrid a nova marca de promoción turística do goberno galego: «Galicia Refuxio Climático». Esa noticia caeu por riba de min como un balde de auga fría. O concepto en que traballara durante dous anos e ao redor do que codirixín unha investigación relevante en Ourense aparecía por primeira vez na boca do goberno, só que revirado para dicir o contrario do que ese concepto pode dicir. A conselleira acrecentou que os galegos «somos uns privilexiados» e realizou un convite a visitar e habitar Galiza «durante todo o ano: un territorio verde e azul, máxico e cunha meteoroloxía benigna e amábel». Sabemos grazas á tradición freudiana que o saber é impotente diante do goce. Nese sentido, as proxeccións climáticas, a evidencia científica ou a urxencia da situación poden ser contemporizadas e tratadas con certa distancia diante da posibilidade de continuar gozando, por exemplo, da expectativa de enriquecemento desde unha posición de aparente excepcionalidade con respecto a unha catástrofe global. Certamente, a marca «Galicia Refuxio Climático» pode interpretarse dunha maneira precisa a través dun exercicio de tradución dese slogan para outro slogan; por exemplo: «Antropoceno(n) aquí». É dicir, Galiza sitio distinto –só que ao contrario–, un país imaxinado como excepción privilexiada diante dos fenómenos globais que ameazan o resto do mundo. Agora ben, durante canto tempo será posíbel insistir na ficción da modernización sen atender o carácter crucial das novas condicións materiais dun planeta que aumenta de temperatura? Que consecuencias comportará –en termos de preparación, anticipación e adaptación ás alteracións climáticas– adiar a decisión de facer cambalear os anhelos de prosperidade, abundancia e emancipación rumo a unha mudanza ecolóxica –por difícil que for– en que o mundo en que vivimos e o mundo de que vivimos non sexan desconectados polo mesmo plus-de-goce que devasta a natureza?